George Orwell en zijn ‘1984’

Of George Orwell (1903-1950) écht ‘de meest bekende’ of ‘de beste’ auteur van de 20ste eeuw was, daarover ga ik het niet hebben. Maar hij behoort zeker tot de belangrijke groep auteurs (m/v) die boeken en/of toneelstukken hebben geschreven waarop de tand des tijds nauwelijks vat heeft gekregen, en die op een verrassende manier hun actualiteitswaarde hebben behouden.

Animal Farm

Behalve de parabel <i>Animal Farm</i> (<i>De Boerderij der Dieren</i>) en de zogenaamde distopische (tegengestelde van utopische of geïdealiseerde) toekomstroman <i>Nineteen Eighty-Four</i> heeft deze Britse auteur eigenlijk niet zo veel verhalend proza geschreven. Wél heel wat journalistieke teksten en essays, waarin zijn politieke idealen aan bod kwamen. Zo hoopte Orwell dat de Tweede Wereldoorlog de Britse bevolking zou aanzetten tot een revolutionaire strijd tegen de dictatoriale en fascistische regimes van een Franco, Mussolini en Hitler. Als socialist nam hij tijdens het interbellum actief deel aan de Spaanse Burgeroorlog, waarin burgermilities het opnamen tegen de troepen van (de fascistische) generaal Franco, en geraakte hij ook ernstig gewond. Maar toen de sterke man van de ‘Unie van Socialistische Sovjet Republieken’ (een niet-aanvalspact sloot met de leider van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP) was dat voor hem als sociaal-voelende man (zeg maar overtuigde socialist) alles behalve verteerbaar.

Orwells’ satirische roman <i>Animal Farm</i> (1945) speelt zich af op een boerderij, waar de dieren (onder impuls van de varkens) in opstand komen tegen hun menselijke overheersers, en de slagzin lanceren van ‘All animals are equal.’ Eigenlijk een heel acceptabele slogan, maar die door de intelligente varkens op een slinkse wijze wordt aangepast tot: ‘All animals are equal, but some animals are more equal than others.’ Voor de andere dieren het goed beseffen, zitten ze midden in een dictatoriaal regime, met aan het hoofd het niets ontziende dictatoriale varken Napoleon (dat toevallig wel heel sterk op Hitler gelijkt).

1984

Zijn roman <i>Nineteen eighty-four</i> schreef Orwell in het jaar 1948 (eerste uitgave in 1949). Maar hij situeerde de handeling in een ‘verre’ toekomst, met name in 1984. In die toekomst wordt de maatschappij (waarin zoiets als ‘liefde’ niet meer mag bestaan), geleid door ‘de partij’.  Met aan het hoofd van de liefdeloze samenleving de onfeilbare persoon van Big Brother. ‘Big Brother is Waching You’. Inderdaad. Hij weet en ziet alles, en via het ‘Ministerie van Waarheid’ controleert hij alle aspecten van de gemeenschap. Mensen die durven te twijfelen aan het inzicht van Big Brother worden opgepakt, gehersenspoeld en gemarteld, tot ze niet meer kunnen denken, en enkel maar automatisch uitvoeren wat hen is opgedragen. En bovenal: enkel nog kunnen houden van Big Brother.

De makers van deze theaterproductie hebben de vrijheid genomen om hier en daar wat wijzigingen aan te brengen aan de romantekst. In <i>1984</i> van Orwell is het centrale personage Winston Smith, die als ambtenaar op het ‘Ministerie van Waarheid’ niets anders doet dan teksten corrigeren en aanpassen, tot ze zo nietszeggend geworden zijn, dat ze door iedereen mogen gelezen worden omdat ze zeker niet tot een gezichtsverlies van Big Brother en Cie. zullen leiden. Maar Smith stelt zich vragen over deze gang van zaken, en twijfelt. Wanneer hij kennis maakt met een vrouw (Julia) met wie hij zijn twijfels kan delen én liefde kan beleven, stellen ze zich beiden meteen buiten de wet.

Van roman naar theaterstuk

Bij de transformatie van de roman <i>1984</i> naar een gedramatiseerde versie, hebben Freek Vielen en Rosa Vandervost van de personages van de man Smith en van de geliefde Julia, twee jonge vrouwen gemaakt. Op een subliem tedere wijze ontdekken ze aarzelend hun verboden liefde voor elkaar, en laten deze voorzichtig ontluiken. Een bijzonder aangrijpende scène, prachtig gespeeld door Suzanne Grotenhuis (als de LGBTQ+ versie van Winston Smith) samen met Louise Bergez (als zijn/haar jongere geliefde Julia).

In de ideale staat van Big Brother zijn echter niet alle emoties verboden, maar moet ze ook totaal worden uitgeroeid, omdat enkel vrees en haat in de model-maatschappij mogen bestaan. Dus worden Smith en Julia gearresteerd,  en van elkaar gescheiden. Smith wordt in de gevangenis op een realistische geslepen en brutale wijze ondervraagd door het geheimzinnig personage O’Brian, gespeeld door Harald Austbø (die samen met Kato Van Ermen ook nog het muzikaal decor verzorgt) alsof hij nooit iets anders in zijn leven heeft gedaan dan groot-inspecteur van de geheime politie te zijn). Hij had zich eerst voorgedaan als een mede-twijfelaar, die enkel maar een vriendelijk gesprek wilde aanknopen. Maar ontpopte zich tot een harde, genadeloze inquisiteur van Big Brothers’ eenheidspartij.  Een ongenadige ondervrager, die met repetitieve vragen, afgewisseld met verblindende lichtflitsen en oorverdovende donderslagen de aangeklaagde Smith zo stuurloos maken, dat hij/zij volkomen uitgeput en leeg, letterlijk en figuurlijk in elkaar stort. Niet meer in staat is om zelfstandig te denken, en enkel klaar is om opnieuw ‘geprogrammeerd’ te worden. Om weerom automatisch te kunnen functioneren in een staat, waarin alle aspecten van het menselijk leven en van de maatschappij van hogerhand bepaald en gecontroleerd worden. En om uiteindelijk opnieuw ‘vriend’ (like?) te worden van Big Brother (Opperste Leider? Duce? Generalissimo? Führer? Grote Roerganger? Vader des Vaderlands? ).

Wat gebeurt er verder met Smith? Zal zij/hij uiteindelijk zo ver gaan, en zijn/haar geliefde Julia verraden? De voorstelling werd afgebroken, met de boodschap van de spelers dat het publiek ‘dat maar zelf moet achterhalen’.

Bij de première op vrijdag 10 februari zat de zaal van hetpaleis afgeladen vol, met hoofdzakelijk jongeren vanaf 16 jaar. Die met volle aandacht naar dit spektakel keken. Die wel degelijk de ‘boodschap’ begrepen, dat in het toneelstuk <i>1984</i>, waarin de twijfelende protagonisten door diverse (verborgen) camera’s werden geregistreerd en uitvergroot op grote schermen werden geprojecteerd, niets anders was dan een afspiegeling van hun eigen hedendaagse maatschappij, met smartphones, social media’s, afpersingen, pesterijen, en nog tal van andere diverse verslavende bezigheden. Het maatschappijkritisch theater (of het theater als spiegel van de maatschappij) van vandaag, is springlevend.

Van ‘Theaterproducties De Tijd’ naar ‘De Nwe Tijd’

‘De Nwe Tijd’ is een ‘theaterhuis’, in opvolging van ‘Theaterproducties De Tijd’, dat bij het begin van het seizoen 1987-1988 ontstond met een fusie tussen AKT-Vertikaal en De Witte Kraai. Van bij het begin van ‘De Tijd’ behoorde Lucas Vandervost bij de artistieke leiding, en bleef dat tot januari 2017, als een gedreven theaterman die gefascineerd was door het teksttheater (of was het theater met tekst?) in een tijd waarin door velen het aspect ‘taal’ niet meer zo belangrijk werd gevonden. Vandervost heeft, na bijna drie decennia met een wisselende groep van gelijkgestemde toneelspelers (en samen met Johan Van Assche als compagnon-acteur en zakelijk leider van het eerste uur) in januari 2017 de fakkel van artistiek leider onvoorwaardelijk doorgegeven aan Freek Vielen en Suzanne Grotenhuis, met ook een fakkel aan Rebecca De Wit). Die samen het vuur op hun eigen manier brandend houden.

En zo maken de opvolgers van De Tijd (die geen opvolgers willen genoemd worden) als ‘De Nwe Tijd’ vandaag nog steeds van taal, theater (of is het theater met taal?). Op basis van intens onderzoek en (naar eigen zeggen): ‘met gevoel voor humor en verdriet: poëtische voorstellingen.’ Waaraan je enkel kan toevoegen: met dank aan alle uitvoerders, en aan het Antwerpse hetpaleis als co-producent. En ja: tot nut van ’t algemeen.

 

Info: https://denwetijd.be/voorstellingen/1984/