Vijand van het Volk

De Noorse auteur Henrik Ibsen (1828-1906) schreef zijn toneelstuk En Folkefiende in 1882. Het werd gecreëerd op 13 januari 1883 in Christiana (het huidige Oslo), bijna 140 jaar geleden dus. Het is wel niet zijn meest populaire of meest gespeelde stuk (dat is wellicht Spoken, of Peer Gynt) maar toch is het merkwaardig dat het 140 jaar na de creatie de Vijand van het Volk met zijn problematiek van milieuvervuiling nog steeds niet als gedateerd overkomt.

Waar gaat het om? Het hoofdpersonage Dokter Thomas Stockmann, die in het kuuroord Kirsten medisch adviseur is van de nieuwgebouwde bad installaties, heeft ontdekt dat het water van de Kirsten Bronnen bezoedeld is. Hij waarschuwt zijn broer Peter Stockmann die burgemeester is van de stad. Maar deze wil hem beletten zijn schokkende ontdekking bekend te maken, met het argument dat door de verspreiding van dit nieuws de vele toeristen die voor het nakende seizoen verwacht worden, het stadje zouden mijden. Het vele geld dat in de badinstelling werd geïnvesteerd zou geen winsten opleveren. Integendeel: de stad zou tot grote uitgaven gedwongen worden voor de ombouw van de installaties, wat de stad (dus: haar bewoners) een pak geld zou kosten. De burgemeester maakt er werk van om een artikel van zijn broer niet in de regionale pers te laten verschijnen. Daarom organiseert dokter Stockmann een volksvergadering, waarop hij de bevolking wil informeren over het gevaar die de waterbezoedeling betekent voor de volksgezondheid. De dokter denkt dat hij zowel de kleine zelfstandigen als de kleine eigenaars en ook de ‘radicale progressieven’ aan zijn kant heeft.  Maar moet ervaren dat allen die hem eerst aanmoedigden, gecapituleerd zijn voor de ‘gevestigde macht’. Daarop haalt hij fel uit tegen die ‘gevestigde orde’, die volgens hem er enkel op uit is om de schijnbare ‘welvaart’ te verhogen, in plaats van bekommerd te zijn om het echte ‘wel-zijn’ van de mens. Door een handige manipulatie van zijn tegenstanders, wordt dr. Stockmann door ‘dé bevolking’ uitgeroepen tot ‘vijand van het volk’, en wordt hij bedreigd. Wanneer hij met zijn vrouw en kinderen naar zijn huis vlucht, worden zijn ramen ingegooid. Hij wordt ook gebroodroofd: hij wordt ontslagen als arts van het kuuroord. Daarmee is de klokkenluider geneutraliseerd. Dank zij de democratie…

De eerste opvoering in Nederland werd tijdens het seizoen 1897/1898 door ‘De Nederlandsche Tooneelvereeniging’ gebracht onder de titel Een Vijand des Volks, zo lees ik op de website van de Theaterencyclopedie. In 1950 maakte Arthur Miller een wat compactere versie van An Enemy of the People. Een goede vijftig jaar geleden was deze versie als Een Vijand van het Volk ook te zien op de planken van de Bourla-Schouwburg, die toen nog Koninklijke Nederlandse Schouwburg of KNS heette. De première vond plaats op 15 april 1972 en de productie haalde 24 voorstellingen. Ik begeleidde deze KNS productie als vaste dramaturg van het gezelschap, assisteerde de toenmalige directeur Lode Verstraete bij zijn regie van dit stuk, en speelde mee als relschopper bij de poging van Dr. Stockmann om met een volksvergadering de burgers van zijn stad te informeren over het fel bezoedelde water in hun kuuroord. In het toenmalige KNS-programmaboekje publiceerde ik enkele uittreksels van berichten over zware vervuilingen, o.m. met gevaarlijke dosissen fluoriden, die in 1972 in ons land opdoken. Zoals in het drinkwater van de Antwerpse Waterwerken, iets wat overigens geheim werd gehouden. In krant De nieuwe Gazet luidde het op 31.01.1972: ‘Dat het betrokken departement er niet zo gerust in was, bewijst het feit, dat de fluorzaak extra geheim werd gehouden. Slechts de minister, een drietal topambtenaren en de directie van de Antwerpse Waterwerken waren er van op de hoogte. Dat legt uit, waarom de zaak nu pas uitlekte. De oorzaak ligt bij een kunstmeststoffen fabriek tussen Hoei en Luik, die haar afvalwaters loost in de Maas. Deze waters, die uiterst zuur zijn, bevatten, benevens fluoriden ook sulfaationen en mogelijk ook resenaationen.’ (Terzijde: de Antwerpse Waterwerken werd  – en wordt nog steeds – voor het drinkwater bevoorraad met water van het Albertkanaal, dat zijn water op peil houdt met water van de Maas…).

Treffend is dat Vijand van het Volk (ook opgevoerd onder de titel Een Volksvijand, door Ibsen geschreven tijdens het toppunt van de ‘tweede industriële revolutie’) nog steeds regelmatig door nieuwe theatermakers aan een nieuw theaterpubliek wordt gepresenteerd. En dat het steevast door het publiek (en door de pers) wordt geprezen als een stuk dat nog verrassend actueel is. Zo speelde tg STAN in mei 1993 in Monty (Antwerpen) de première van JDX-A Public Ennemy, een boeiende voorstelling die verscheidene jaren op het repertoire bleef staan. En het Theatermakershuis De Queeste (sinds enkele jaren opgegaan in het ensemble ‘Het Nieuw Stedelijk’, stadstheater van Leuven, Hasselt en Genk) verraste in 2013 met een nieuwe versie van Een Vijand van het Volk, dat als lokatieproject werd gespeeld in de voormalige drukkerij van uitgeverij Concentra in Hasselt.

Toen ik de eerste foto’s van de versie van Olympique Dramatique /Toneelhuis  te zien kreeg hield ik mijn hart vast. Acteurs/-trices gehuld in een theaterkostuum van zwarte plasticfolie, en met een soort rubbermasker op? Als dat maar goed komt… En kijk, alles kwam goed (en zelfs nòg beter). Want na één uur en driekwartier stapte ik het Bourla-theater weer uit, ongelukkig omdat Dokter Stockmann weer eens het onderspit had moeten delven tegen de ‘gevestigde macht’. Maar terzelfder tijd heel gelukkig omdat ik naar een superieure voorstelling had gekeken met superieure vertolkingen, en samen met een enthousiast publiek lang had kunnen applaudisseren. Dolblij was ik, dat ik me om niets zorgen had gemaakt over die plasticfolie. Waarvoor de kostuumontwerpster Inge Büscher alle lof verdient. De zwarte plasticfolie belemmerde de normale bewegingsvrijheid, en zorgde er tevens voor dat de acteurs niet meer herkenbaar waren, en er alleen maar ontmenselijkte figuren of ‘wezens’ op de scène stonden. Een nieuw soort Verfremdungseffekt ?  Op het hoogtepunt van de herrie tijdens de ‘volksvergadering’ ging het ‘wezen’ van Dr. Stockmann zelfs helemaal uit de bol, en ontaarde zijn helder betoog in een heftig gekrijs. Het leek wel alsof hij, samen met de hele cast, gedrogeerd of vergiftigd was. Gedrogeerd of vergiftigd? Met een paar klikken van de (zwarte) muis op mijn (zwarte) toetsenbord leer ik, dat onze planeet in sneltempo verzadigd wordt met zeeën van grote en kleine plastic flessen en verpakkingen, maar ook met voor het menselijke oog nauwelijks zichtbare micro-plastics (tot 5 mm.) en zelfs met minuscule voor het blote oog totaal onzichtbare nano-plastics, die we samen met de lucht inademen en samen met onze voeding mee naar binnen werken. Tot in de verste uithoeken van de menselijke hersenen zijn er blijkbaar nano-plastics gevonden.

Wacht eens even…  Hallo? Met Dokter Stockmann?

Info:

• Voorstelling bijgewoond op 22.10.2022.
• Verdere info: www.toneelhuis.be