Denkend aan Bert Verhoye

Herinneringen aan de eind augustus overleden Bert Verhoye (1945-2019) zijn er veel, want Bert was niet enkel een kunstzinnig maar vooral een zeer geëngageerd kritisch iemand, afkomstig uit het West-Vlaamse Egem, regio Tielt. Vroeg voelde hij zich tot het cabaret aangetrokken en startte hij met medestudenten (waaronder Marcel De Stoop, Frans Marijnen, Frans Redant) aan het RITCS (de Brusselse film- en toneelschool), Brustukadorusch, met optredens onder meer in de Brusselse Beursschouwburg waar een opslagplaats tot een mini-zaal was omgebouwd.

Maar Bert Verhoye had meerdere pijlen op zijn boog. Behalve journalist bij Het Laatste Nieuws, was hij auteur van toneelstukken, werkte hij voor de radio, werd theaterrecensent en later columnist bij De Nieuwe Gazet. Zijn contacten met een aantal gelijkgezinde en vooral niet-traditioneel denkende en werkende personen en ensembles, maakten het hem ook mogelijk te regisseren. Op een vraag (tijdens een ontmoeting in 1973), hoe hij zelf zijn houding tegenover zijn drukke bezigheid kon benoemen, antwoordde Bert Verhoye: “Als een kritische houding tegenover een aantal ervaringen met het systeem. Ik trek een aantal conclusies. Bijvoorbeeld: links bestaat hier niet. Alles is rechts. Ik wil me gewoon kritisch afzetten door informatie te verstrekken over machtsverhoudingen. Door het aanduiden van zwakke punten. Door niet te geloven in vlaggenzwaaien, of ze rood of zwart zijn. Fundamentele oneerlijkheid aanklagen. Over het gebrachte spektakel nadenken”.

Een sterk staaltje van zijn typische kritische houding gaf Verhoye in 1974 zeer duidelijk met Verschaeve, een productie die in ’t Natiepeerd in Antwerpen in première ging en ook op verplaatsing was te zien. Nergens zonder kabaal. In Antwerpen werden aangrenzende straten afgesloten en achter de politie stonden demonstranten van de toenmalige rechts-radicale Vlaamse Militanten Orde (VMO) tegenover AMADA (Alle Macht Aan De Arbeiders). Een paar primitieve bommen dienden verwijderd en over-en-weer gescandeerde leuzen en het gooien van voetzoekers verhitte de sfeer.

Verhoye’s stuk over de Vlaams-Nationalistische priester-dichter Cyriel Verschaeve (1874-1949), die tijdens Wereldoorlog II duidelijk de kant van het nazisme koos en onder meer de Oostfrontstrijders aanmoedigde, kwam er naar aanleiding van het overbrengen in 1973 door een VMO-commando van de in Oostenrijk gestorven en begraven Verschaeve (in België in 1946 bij verstek ter dood veroordeeld) naar België waar het stoffelijk overschot op een zekere nacht uiteindelijk op het kerkhof van Alveringem, waar Verschaeve gepensioneerd onderpastoor was geweest, onder een plaat gewapend beton werd geborgen.

Verhoye ontwierp zijn Verschaeve als een beheerst cabaret, daarin gevolgd door regisseur Michel Lafaille en vertolker Dirk Celis, die de nervositeit van wat buiten de zaal gebeurde, in zijn ‘beweeglijk spel’ wegspeelde, aldus recensent Frans Verreyt (in De Nieuwe): ‘Dirk Celis realiseerde voortreffelijk het evenwicht met de op zichzelf reeds merkwaardige klankband, die zijn enige tegenspeler is.’ Eveneens volgens Verreyt was het niet de bedoeling van Verhoye een ‘grote Vlaamse figuur’ te smaden, maar gewoon aan te tonen dat Cyriel Verschaeve geen grote figuur is. De Nieuwe publiceerde meteen ook de volledige tekst van het stuk samen met de commentaar van Verreyt, in het nummer van 20 september 1974.

In hoeverre dit stuk voor Bert Verhoye de doorslag gaf om in 1978 in Antwerpen met een eigen theater te starten onder de naam De Zwarte Komedie, is nog niet uitgemaakt. In elk geval sloten Verhoye en zijn medewerkers daarmee aan bij de trend van het geëngageerd en politiek theater dan na de jaren zestig ook in Vlaanderen werd doorgezet met gezelschappen zoals De Internationale Nieuwe Scène, Het Trojaanse Paard, en nog andere, met alle moeilijkheden van dien op financieel, logistiek en maatschappelijk gebied. Een aantal initiatieven in de richting van satirisch en vooral kritisch theater,  is trouwens meerdere keren door politieke kortzichtigheid gekelderd. Daarover mag wel eens een boekje worden open gedaan.

Met De Zwarte Komedie zag Verhoye zijn droom echt in vervulling gaan. Het ‘vestzaktheatertje’, aan de Leguit 15-17 in het Antwerpse schipperskwartier, waar Verhoye ook inwoonde, werd stilaan ‘het stoutste theater van ’tstad’. Het bood maar zeventig zitplaatsen, maar de ongeveer tweehonderd voorstellingen per seizoen waren meestal uitverkocht. Verhoye schreef er zeventig stukken voor waarmee hij onder andere aansloot bij de Duitse en Franse ‘zwarte humor’. Daarenboven regisseerde hij er ook stukken van andere Vlaamse auteurs. In 2005 kreeg hij echter hartproblemen en naderhand vertrouwde hij om gezondheidsredenen zijn theater toe aan Katrien Scheir en Erik Strieleman, die in 2015 geen subsidies meer kregen, wat dan ook het definitieve einde van De Zwarte Komedie betekende.

Na een hartoperatie had Bert Verhoye zich teruggetrokken in de Ardennen maar het schrijven van columns kon (wilde) hij niet laten. Hij schreef er ook nog ‘Vijf jaar in de Ardennen’ (2013), waarin zijn Sint-Bernardshond, Belle van Bellefontaine, een hoofdrol speelt.

Denken aan Bert Verhoye is evenzeer er bij nadenken dat kunst, en dus ook theater maken, een collectieve aangelegenheid is, niet mogelijk zonder geestelijke en materiële steun en ook niet zonder de sociaalkritische ingesteldheid van de makers die tot discussie dwingt, tot spijt van wie ’t benijdt.

Literatuur:

• Piet Piryns: De man die de wereld een samenzwering van idioten vond, in Knack, 4.09.2019.
• Verschaeve, een tragikomedie van Bert Verhoye, in De Nieuwe, 20.09.1974.