Afscheid van een ‘geduldige’ criticus. Loek Zonneveld, 1948-2018.

Op 3 augustus is toneelcriticus Loek Zonneveld overleden. Niet alleen in Nederland maar ook ver daarbuiten was hij een gewaardeerde verslaggever, theaterdocent (theatergeschiedenis) en bezieler van diverse projecten. Als criticus was hij meer dan het geheugen van de toneel-speelkunst. In een uitgebreide bijdrage in De Groene Amsterdammer van 23 augustus, verduidelijkt Joost de Vries de taak van de kritische verslagever zoals Zonneveld ze zelf duidelijk maakte als medewerker aan onder meer Toneel Theatraal, Theatermaker, korte tijd aan de Volkskrant, en sinds 1970 aan De Groene Amsterdammer.

Volgens de Vries was ‘zijn mening uiten’ niet de eerste of enige rol waartoe Zonneveld zich als criticus verplicht voelde. Hij schreef niet (of toch?) over try-outs of premières en quoteerde niet met ballen of sterretjes. Zonneveld zag de criticus als een ‘rustpunt’: ‘niet verward raken door wat je ziet, niet te veel met je eigen oordeel bezig zijn, proberen niets te missen, en gewoon geduldig blijven kijken.’

Dat kijken van Zonneveld beperkte zich niet tot Nederland of tot de actualiteit. Hij herinnerde theatermakers er aan hoe theater was geëvolueerd en vanuit welke traditie ze aan kunst deden. Hij had een historische blik en tegelijk wist hij ook wat er hedendaags in andere landen en culturen aan bod kwam. Die heldere kijk voedde zijn geduld. Hij wist dat theater maken een wordingsproces is en volmaaktheid niet bestaat. Waar geduld nodig was en wie het verdiende, gaf hij het graag. Als een sprekend voorbeeld kan een tekst van Zonneveld worden aangehaald over Koningin Lear , een bewerking van Shakespeare’s King Lear door Tom Lanoye in een regie van Eric de Vroedt, in 2015 bij Toneelgroep Amsterdam. Tegen zijn gewoonte in, zag Zonneveld een try-out en gaf hij er commentaar over in De Groene Amsterdammer (12.03.2015) via een vergelijking van de oorspronkelijke tekst met de gedurfde versie die Lanoye er aan geeft. Blijkbaar voelde Zonneveld dat die bespreking niet af was, want op 16 april kwam hij er op terug: ‘In De Groene van 12 maart berichtte ik u over wat voor soort bewerking Koningin Lear bij Toneelgroep Amsterdam is geworden. Ik had toen slechts de eerste try-out gezien, een onaffe voorstelling nog, een uitgehakte maar nog niet geslepen diamant. Vorige week zag ik wat er van geworden is, drie weken na de première. En ik keek iets minder naar het totaal en iets meer naar de vertolkster van de titelrol, Frieda Pittoors’. Hij besluit zijn recensie  met: ‘Ik heb overigens ademloos naar dit ensemble en vooral naar (de Vlaamse actrice, n.v.d.r.) Frieda Pittoors gekeken.’

Het feit dat er heel wat over en weer gehandeld wordt tussen Nederlandse en Vlaamse gezelschappen en/of spelers en regisseurs, zorgt er ook ook voor dat er een wederzijdse belangstelling en waardering bestaat. Ook daar was Loek Zonneveld niet ongevoelig voor. De monoloog GAZ  van Tom Lanoye (2015, Malpertuis, Tielt, regie Piet Arfeuille, met Viviane De Muynck), door Zonneveld ervaren als ‘een schok’, ging in 2017 in een Duitse vertaling in première bij Theater Bremen in een regie van Alize Zandwijk (Rotterdam), met Fania Sorel, eveneens een Vlaamse actrice. Ook daar was Zonneveld present en liet hij achteraf zijn waardering kennen: ‘Ton Lanoye heeft een sterke tekst geschreven. Alize Zandwijk laat die zijn werk doen. Vormgever Nadine Geyersbach vergroot het raadsel met enkele minimale ingrepen. En Fania Sorel toont hoe je op een podium met minder meer waarde creëert. Wij blijven Zandwijk en Sorel in Bremen volgen.’

Met het overlijden van Loek Zonneveld komt vanzelfsprekend het belang van theaterkritiek nog maar eens ter sprake, vooral nu, nog meer dan vroeger, de media (kranten, radio, televisie) en de Overheid, het blijkbaar moeilijk hebben om theater de nodige plaats te gunnen en de levensnoodzakelijkheid er van te ondersteunen. Kritische recensenten zoals Zonneveld die er op wijzen dat kunst, en theater in het bijzonder, de verbeelding scherpt en een geestelijke bevrijding tot stand brengt, al is het voor een beperkte duur, zijn een zeldzaamheid geworden. Theater wordt door de media te graag als een consumptieartikel of een vrijblijvend amusement bekeken. Worden de drempels van de culturele centra almaar lager, de soapseries duren almaar langer.

Uiteraard rapporteren de op kijkers of lezers beluste media vormen van chantage die bij het creëren van kunst kunnen opduiken, maar dan moeten ze even fragrant durven melden dat zoiets al sedert mensenheugenis eveneens in economische, commerciële en maatschappelijke kringen en instituten voor komt. Het is daarenboven niet eerlijk bladzijden of zendtijd uitsluitend te wijden aan momenten van zwakte van bepaalde kunstenaars en nauwelijks of geen interesse te willen tonen voor de essentie en de ontplooiing van kunsten die al lang wereldwijd beoefend worden en het spirituele denken en nadenken in de mens levendig houden door een tegengewicht te zijn voor een in de loop der tijden al te sterk opgedrongen materialistisch-technologische versimpeling.

De plaats die Loek Zonneveld bekleedt in het geheel van de hedendaagse theaterkritiek in Nederland en elders, is uit de vele teksten die hij schreef en de gesprekken en toespraken die hij hield, bijlange niet opgewaardeerd. Hij was onder andere mederedacteur van Vijftig jaar Toneelschuur, een recent boek dat een beeld geeft van een Nederlands productiehuis dat vijftig jaar lang als een laboratorium ijverde voor nieuwe ontwikkelingen in spel, regie en technische mogelijkheden. In het septembernummer van Theatermaker kan men als voorproef een bijdrage van Zonneveld lezen: Iedereen is in de Toneelschuur begonnen. Zeven stijlkenmerken van Toneelschuur-producties. Het wachten is nu op het bundelen en uitgeven van nog meer teksten van Zonneveld.

Literatuur:

• Hein Janssen, Gegrepen door theater, in de Volkskrant, 03.08.2018.
• Max Arian, Het Einde, in De Groene Amsterdammer, 09.08.2018.
• Joost de Vries, Geduldig blijven kijken, in De Groene Amsterdammer, 23.08.2018.
• Constant Meijers, Loek Zonneveld. Homo universalis, in Theatermaker, september 2018.
• Carina Molier, Dag Loek, in Theatermaker, september 2018.
• Margot Kaldenbach, Sterk spul, in Theatermaker, september 2018.

Info: info@theatermaker.nl  www.theaterkrant.nl  groene@groene.nl