Freud: de ontdekking van het onderbewuste

Sigmund Freud (1856-1940), die bekend staat als een ‘grondlegger’ van de psychoanalyse, maakte tijdens zijn leven heel wat innovaties mee, die een grote impact hadden op het maatschappelijke leven van zijn tijd. De ‘eerste industriële revolutie’ die aan het einde van de negentiende eeuw op gang was gekomen met de uitvinding van de stoommachine, had een enorme industrialisatie met zich meegebracht, waarbij een goedkoper productieproces een goedkopere massaproductie kon afleveren. Met als gevolg: spectaculaire winsten voor de bezittende klasse, en een massale werkloosheid en proletarisering van de arbeidersklasse. Na het beëindigen van de Frans-Duitse oorlog in 1871 (waarbij de Franse keizer Napoleon II het onderspit moest delven), volgde er in Europa een ‘tweede industriële revolutie’ met de uitvinding en productie van het staal (zuiverder, lichter en sterker dan het gietijzer), de turbine, en de verbrandingsmotor. De laatste decennia van de negentiende en het eerste van de twintigste eeuw, stonden in het teken van ‘le progrès’ en vormden een periode van relatieve rust en welvaart. Althans voor de welgestelden, want in diezelfde periode die de ‘belle époque’ werd genoemd, moesten de arbeiders een lange en harde strijd leveren om hun meest elementaire rechten af te dwingen. Een van de hoogtepunten van deze ‘belle époque’, was de ‘Exposition Universelle’ te Parijs in 1889, met de pas voltooide Eiffeltoren als spectaculaire toegangspoort. Deze Wereldtentoonstelling gaf aan de meer dan 32 miljoen bezoekers de indruk, dat er aan de sensationele vooruitgang op alle gebieden (technologisch, economisch, maatschappelijk, politiek en cultureel…) geen einde zou komen.

De nieuwe rijken verwierven enorme fortuinen in de industrie en de handel. De nieuwe middenklasse van ‘kleine burgerij’ pikte gretig wat graantjes mee, en nam graag deel aan de nieuwe consumptievormen en vrijetijdsbestedingen zoals mode en toerisme. De jonge Freud, die zijn doctoraat in de geneeskunde in 1881 behaalde en een aanstelling kreeg aan de geneeskundige faculteit van de Weense Universiteit, maakte aldus tijdens de meest actieve periode van zijn leven de opkomst mee van onder meer de fiets, de auto, het vliegtuig, de radio. De industrie, de handel, de wetenschap in het algemeen, en uiteraard ook de geneeskunde, maakten enorme sprongen voorwaarts. Maar de droom van een bestendige vooruitgang zonder grenzen of beperkingen eindigde abrupt met het uitbreken in 1914 van de ‘Grote Oorlog’ (later ‘Eerste Wereldoorlog’ genoemd), met zijn loopgraven, het Yperite gifgas, en de uitgestrekte soldatenkerkhoven. Na de Grote Oorlog kwam in de jaren dertig de Grote Depressie, gevolgd door een Tweede Wereldoorlog, die op 1 september 1939 begon met de inval van nazi-Duitsland in Polen, waarop Frankrijk en Engeland de oorlog verklaarden aan Duitsland. Freud, die in 1938 na de annexatie van Oostenrijk door nazi-Duitsland uit Wenen was gevlucht, heeft enkel de start van deze Tweede Wereldoorlog meegemaakt: hij overleed op 23 september 1939 in Londen.

 

The secret Passion

Op vraag van de Amerikaanse cineast John Huston, schreef de Franse filosoof Jean-Paul Sartre in 1958 een scenario over het leven en het wek van Sigmund Freud. Een eerste versie was voor Huston te lang, die Sartre vroeg om een ingekort script te maken. In plaats van een ingekorte, leverde Sartre hem een nog langere versie, goed voor een film van zes à zeven uur. Huston en Sartre geraakten het niet eens (het klikte blijkbaar niet tussen deze twee persoonlijkheden), trok zich terug, en Huston maakte dan zelf maar een nieuwe versie. Zijn film Freud: the secret passion (circa 2 u. 20 min.) met Montgomery Clift in de titelrol, beleefde uiteindelijk op 12 december 1962 zijn première, en was niet erg succesvol. Voor deze toneelversie (een coproductie van het Internationaal Theater Amsterdam en het Toneelhuis Antwerpen, met zijn onderafdeling FC Bergman) werd er uitgegaan van het oorspronkelijke filmscript van Sartre, dat door FC Bergman en Koen Tachelet (ITA) werd bewerkt tot een versie van ca. 2 u. 30. De première van ‘Freud’ ging door op 22 september 2019 in Amsterdam, in een regie van Ivo Van Hove.

De voorstelling, die zonder pauze wordt gespeeld, speelt zich af in een monumentaal eenheidsdecor: een grote witte kamer, haast een balzaal, die voor alle scènes dienstdoet. De stijl refereert naar de tijd van het Weense Congres (1814-1815) dat het ‘ancien régime’ in Europa met een ‘restauration’ definitief in ere wilde herstellen. De ruimte doet dienst als huiskamer, werkkamer, salon, en als dokterskabinet. Aan de muur hangen platen met anatomische figuren, er staat ook een menselijk skelet, en het schaarse meubilair refereert met zijn verschillende stijlkenmerken naar de diverse periodes waarin de handeling zich afspeelt. Na verloop van tijd worden alle meubels en rekwisieten weggehaald en blijft er een lege witte ruimte over. Naar het einde toe wordt er in deze ruimte een massieve zwarte kamer (die op een bunker gelijkt) neergelaten, waarin de meest duistere emoties tot uitbarsting kunnen komen. Weerom een terzelfder tijd simpel als imponerend decor van Jan Versweyveld.

 

Zoektocht naar het onderbewuste

Centraal in de voorstelling staat uiteraard het personage van Freud, met zijn zoek- en ontdekkingstocht naar het onderbewuste. We leren hem kennen als een jongeman met veel ambitie, een beetje impulsief en opvliegend, en met een normale seksuele appetijt. Als jonge geneesheer wordt hij geconfronteerd met patiënten die zonder duidelijke oorzaken zware fysieke problemen hebben zoals stuiptrekkingen, verlammingen en andere zware stoornissen, die door zijn collega’s beschouwd worden als aanstellerij of hysterie. Tijdens een studieperiode in Parijs leert Freud professor Jean-Marie Charcot kennen, die voor de behandeling van hysterie ook de hypnose gebruikt. Terug in Wenen geeft Freud een lezing voor zijn collega’s over zijn bevindingen met de hypnose-therapie, maar die wordt door hen afwijzend onthaald en de meesten keren zich van hem af. Wanneer ook nog een aantal van zijn experimenten mislukken, keert hij teleurgesteld terug naar de traditionele behandeling, met massages, baden, e.a. Tot dokter Breuer, een oudere collega die hem wel blijft steunen, hem in contact brengt met zijn patiënte Cäcilie Körtner (een fictief personage, gebaseerd op reële patiënten). Freud slaagt erin om haar onder hypnose te laten spreken over haar trauma’s. Als hij haar nadien terug uit de hypnose brengt, confronteert hij haar met wat ze onder hypnose heeft verteld. Dit is een eerste stap naar een geleidelijk inzicht in, en afbouw van haar pijnlijke symptomen. Voor Freud was het een verdere overgang van zijn activiteiten als neuroloog, naar deze van psycho-patholoog die met gesprekken zorgvuldig peilt naar het verborgen onderbewuste van zijn patiënten. En die beseft dat hij niet enkel zijn patiënten van hun verdrongen trauma’s moet genezen, maar ook zichzelf. Want ook hij heeft een problematische verhouding met zijn Joodse vader (vertolkt door Bart Slegers), en weet hij ook niet hoe hij zich moet opstellen tegen het groeiende antisemitisme in Wenen.

Ondanks de moeilijkheidsgraad van de vele uiteenzettingen met medische termen, bleef het publiek gedurende twee en een half uur geboeid en met ingehouden adem toekijken, naar deze lange strijd van een bevlogen arts om erkenning, en naar de weerstand die hij ondervindt van zijn collega’s en vrienden. En ook van zijn patiënten, die zich soms erg hardhandig tegen hem verzetten. Of die zich heftig tegen hun familieleden keren, zoals Cäcilie (Hélène Devos) die in een vlaag van razernij haar moeder (Chris Nietvelt) te lijf gaat in een lang en hyper-realistisch gevecht (in de midden in het decor neergelaten zwarte kamer), waarbij je zou zweren dat het echt is en er zelfs doden kunnen vallen.

Dit toneelstuk geeft geen overzicht over het hele leven van Sigmund Freud. Wel over zijn zoektocht naar het onzichtbare en dikwijls ongrijpbare onder-bewustzijn. En het zoeken naar een nieuwe therapie voor de hinderlijke en ziekmakende uitwassen van dit onder-bewustzijn, die de ‘normale’ persoonlijkheid van de mens kan domineren en afbreken. In de loop van de twintigste eeuw zijn vele van Freuds opvattingen en methodes gecorrigeerd en zelfs vervangen door andere. Wat geen afbreuk doet aan de verdienste van Freud, die met zijn hardnekkige strijd om, met de schaarse middelen die hij in die tijd ter beschikking had, en tegen alle tegenkantingen in, voort te gaan met zijn zoektocht. Waardoor hij toch blijvend als een van de grondleggers van de psychoanalyse mag genoemd worden.

 

Indrukwekkende collectieve prestatie
De vaste kern van het Internationaal Theater Amsterdam staat bekend als een hecht ensemble, net zoals de kerngroep van FC Bergman trouwens. Ondanks het feit dat er hier voor de gelegenheid een aantal spelers van deze ensembles met een sterk van elkaar verschillend profiel met elkaar werden vermengd, leverden ze samen een indrukwekkende en haast perfecte collectieve prestatie af. De meesterhand van regisseur Ivo Van Hove was niet zo manifest te zien, en ik had de indruk dat hij aan de acteurs een grote vrijheid heeft gegeven (wat bedoeld is als een compliment). Meerdere acteurs en actrices dienden diverse (kleinere) rollen te vertolken, waarbij ze zelf een invulling konden geven aan hun personages. Daarom zou deze cast best als collectief moeten geprezen worden. Toch wil ik Stef Aerts, die als Freud bijna heel de voorstelling op de scène staat en aan het woord is, even extra willen prijzen voor zijn gedegen vakmanschap, en voor zijn zowel intelligente als emotionele manier van spelen. Een voorstelling maken over een omstreden medische therapie uit de negentiende eeuw, die spannend wordt als een thriller? Yes, we can.

Bij de Vlaamse première van deze Freud op 20 november 2019 in Antwerpen werd het ovationele applaus van het talrijke publiek na het einde van de voorstelling door een acteur voortijdig afgebroken, om te vragen of het publiek bereid was even mee op het podium te komen, en op die manier te protesteren tegen de besparingen van de Vlaamse en Nederlandse overheden op het gebied van kunst en cultuur. Zowat alle aanwezigen gingen hierop in.

Info: www.toneelhuis.be en www.ita.nl

Intro video: