Para, een held?, een robot?
Na Die Siel van die Mier en Missie is er nu Para, het sluitstuk van een trilogie over Afrika van David Van Reybrouck (°Brugge, 1971), cultuurhistoricus, archeoloog, essayist en auteur van theater en poëzie. Onder meer zijn Congo is meerdere keren bekroond en ook internationaal gelauwerd. Eind 2016 kreeg hij de cultuurprijs van de provincie West-Vlaanderen, een zoveelste onderscheiding. Nu meer dan ooit ‘democratie’ en ‘verkiezingen’ ter discussie staan, is Van Reybroucks essay uit 2013, Tegen verkiezingen, een pamflet volgens sommigen, nog altijd actueel. Het wijst er meteen op dat hij mee is met de actualiteit, die hij dan ook in zijn literair- en theaterwerk een kans geeft.
Die Siel van die Mier uit 2004 is een combinatie van muziek (Jan Kuijken, cello en George Van Dam, viool) en een monoloog, vertolkt door Josse De Pauw in een coproductie van Het muziek LOD, Het Net (Brugge) en de bottelarij (KVS). Een verwerking van de studie De Plaag: het stille knagen van schrijvers, termieten en Zuid-Afrika (2002), waarin Van Reybrouck (aan de hand van een zekere Eugène Marais, die Maurice Maeterlinck ook bleek te kennen) een vergelijking maakt van een termietenheuvel met de wereld van de mensen. Al vlug komt men dan tot begrippen als orde en chaos. Termieten bouwen een maatschappij op waarin het individu in dienst staat van het collectieve. In Die Siel van die Mier onderneemt een wetenschapper een queeste naar de zin van zijn bestaan in een door mensen opgebouwde maatschappij. Waar blijf je als mens met je creativiteit, vrije wil, verantwoordelijkheid?
Voor Missie in 2007, een KVS-productie in een regie van Raven Ruëll, sprak Van Reybrouck met missionarissen die in het vroegere Belgisch-Congo werkzaam waren. Bruno Vanden Broecke vertolkt die monoloog over pater André op een zodanig inslaande manier, dat die productie nog altijd en inmiddels in meerdere talen, op tournee gaat. Vandaar dat de KVS ook voor Para met hetzelfde team, Vanden Broucke/Raven Ruëll, werkt.
Ook in Para komen begrippen als vrije wil, verantwoordelijkheid en vooral ethisch-maatschappelijke opvattingen naar boven. Voor deze monoloog sprak Van Reybrouck met Belgische elitesoldaten die deel uitmaakten van de VN-vredesmacht in de humanitaire zending in Somalië, 1992-1993. Een haast totaal vergeten missie, ware het niet dat er minder ‘humane’ optredens door perslekken in het nieuws kwamen die in het collectieve geheugen zijn bewaard gebleven en blijven nawerken.
Para is een monoloog om lang en diep over na te denken. Het zijn niet enkel de ‘goeie bedoelingen die in de praktijk soms smerige affaires zijn’ die het verhaal van paracommando Nico Staelens scherp zetten. Het is vooral het gegeven dat een elitesoldaat een mens is die zodanig geradicaliseerd wordt, dat hij elk bevel klakkeloos uitvoert. In sommige omstandigheden is hij een held, in andere is hij een robot. De training van een para is er op gericht hem helemaal leeg te maken. Nadenken of weifelen kan niet. ‘Ge wordt volledig afgebroken, met de grond gelijkgemaakt, effen getrokken. In een hol vat kunt ge veel steken. En dan komt er spirit, samenwerking, blindelings vertrouwen in de plaats,’ aldus Nico Staelens in het stuk, in een weer eens meeslepende vertolking door Bruno Vanden Broecke, zo uit de ruwe realiteit gegrepen. Een realiteit waar machthebbers in gelijk welk politiek regime van gebruik maken om oorlogsvoering en het maken van onschuldige slachtoffers te rechtvaardigen. Het is misschien utopisch te geloven dat een wereldvrede mogelijk is, maar het is even utopisch te denken dat oorlog vrede brengt.
Het is David Van Reybrouck blijkbaar niet te doen met Para een academisch pleidooi voor of tegen te houden. Hij laat de militair, de vurige, gebrainwashte strijder, zijn avonturenverhaal vertellen in een vorm die aanspreekt. Op een bepaald ogenblik ook in een haast dramatisch Shakespeariaanse scène, wanneer de planken van het podium in een plotse aanval versplinteren en Vanden Broecke vanonder de spaanders een schedel haalt en een tijdje zit te mijmeren met het doodshoofd in zijn hand, als in de bekende scène met de grafdelvers in Hamlet.
Para is duidelijk een uitnodiging tot discussie rond de mogelijke vragen of je oorlog kan bestrijden met oorlog, hoe een mens er toe komt iemand te kunnen doden, waarom democratische landen niet bij machte zijn oorlog te voorkomen en welke rol de wapenindustrie daar in speelt. Steeds meer theaterproducties gaan over maatschappelijk-politiek geladen onderwerpen. Van Reybrouck wijst met Para op een onmacht en een tragisch verworden van een politiek bestel en geeft aan het Nico Staelens-personage een stem voor diegenen die, om welke reden of op welke plaats dan ook, welwillend in het bestel meedraaien. Para kan de wereld niet redden, maar kan voor wie nadenkt, een blikopener zijn.
De tekst van Para (met een nawoord van David Van Reybrouck) is uitgegeven bij De Bezige Bij, 2016, Amsterdam/Antwerpen.
Info: www.kvs.be
