Twee boeiende monologen in het Toneelhuis

Antigone in Molenbeek

Ze is een van de boeiendste figuren uit de rijke wereld van de Griekse mythen en sagen: Antigone, dochter van Oidipus (of Oidipoes, koning van de stadsstaat Thebe) uit diens incestueuze relatie met Iokaste, zijn eigen moeder. Toen de blinde ziener Teiresias (ook als ‘Tiresias’ geschreven) hem die waarheid onthulde, stak Oidipus, die ‘ziende blind was geweest’, zijn eigen ogen uit en ontnam Iocaste zichzelf het leven. Oidipus ging in vrijwillige ballingschap naar Kolonos, begeleid door zijn dochter Antigone die hem verzorgde en bijstond. Toen in Thebe de macht moest verdeeld worden onder de twee zonen van Oidipus, werd overeengekomen dat ze die macht beurtelings zouden uitoefenen. Eteocles kwam als eerste aan de beurt, maar bij de eerste wissel weigerde hij de macht over te dragen. Daarop zocht Polyneices steun bij derden, bracht hij een leger op de been en viel Thebe aan, maar er volgde een patstelling. Om uit de impasse te geraken, beslissen de broers om een tweegevecht aan te gaan, waarin beide echter jammerlijk het leven lieten. Eigenlijk waren ze allebei schuldig: Eteocles omdat hij zich niet aan de afspraak had gehouden, en Eteocles omdat hij de wapens had opgenomen tegen zijn vaderstad. Creoon – de broer van Iocaste – wilde de orde herstellen in de geteisterde stad, en met een harde beslissing zijn ontastbaar gezag laten blijken. Hij koos ervoor om Eteocles als slachtoffer te beschouwen: de ‘goede’ broer die met alle eer mag begraven worden, terwijl het lijk van Polyneikes, de ‘slechte’ broer, buiten de stadsmuren onbegraven moet verrotten, en als prooi zal dienen voor jakhalzen en roofvogels. Wie dit gebod overtreedt, zal gestraft worden met de dood. Aldus de verordening van Creoon. (Dit is de voorgeschiedenis, bij de aanvang van de tragedie Antigone van Sofocles, en bij de aanvang van deze monoloog van Stefan Hertmans.)

Maar het aloude recht en het gebod van de goden gebiedt dat de mens zijn doden moet begraven. En dat doet Antigone, die ‘s nachts heimelijk haar dode broer ritueel begraaft, door zand uit te strooien op zijn stoffelijke resten. Waarbij ze betrapt wordt en voor Creoon wordt geleid. Antigone blijft zich houden aan de oude wetten en rituelen. Maar Creoon wil geen gezichtsverlies lijden, en houdt zich aan zijn eigen decreet. Antigone wordt niet ter dood gebracht (dit zou de toorn van de goden en van de schikgodinnen kunnen opwekken) maar wordt opgesloten in een grot met enkel wat voedsel en water, waarbij ze langzaam zal sterven. Haimoon, de zoon van Creoon en verloofde van Antigone, komt zijn vader smeken om haar genade te schenken, maar Creoon blijft doof voor zijn smeekbeden. Ook wanneer later de ziener Teiresias op hem inpraat, blijft hij halsstarrig vasthouden aan zijn besluit. Waarop Teiresias hem waarschuwt dat de toorn der goden hem zal treffen, en kwaad weggaat. Creoon is in de war, en vraagt (althans in de tragedie Antigone van Sofocles) aan het koor (dit betekent: aan ‘het volk’) wat hij moet doen. Als het koor hem zegt dat hij Antigone moet verlossen, en Polyneikes een waardige begrafenis moet geven, volgt hij uiteindelijk toch deze raad op. Maar dan komt een bode het toneel op, om te vertellen dat hij, samen met Creoon, voor een begrafenis van Polyneikes heeft gezorgd. Toen ze daarop naar de grot waren gegaan om Antigone te bevrijden, hoorden ze het gejammer van Haimoon die had vastgesteld dat Antigone zich met haar sluier had verhangen. Vervolgens stortte Haimoon zich op een zwaard. Wanneer Creoon met enkele dienaren het lijk van Haimoon op de scene brengen, krijgt hij het nieuws dat ook zijn vrouw Euridice zich van het leven beroofd heeft. Creoon maakt zich bittere verwijten, en beklaagt het ongelukkige lot van zijn familie.

In de vrije bewerking Antigone in Molenbeek van Stefan Hertmans zien we enkel een jonge vrouw Nouria: een jonge moslima die rechten studeert. Haar broer werd een geradicaliseerde jihadist, die bij een zelfmoordaanslag omkwam. Zij wil zijn daden niet goedkeuren, maar hem wel begraven om hem een laatste eer te bewijzen. Op het politiebureau kreeg ze te horen dat de ‘officiële instanties’, deze ‘stoffelijke resten’ niet kunnen vrijgeven.

De actrice (en moslima) Ikram Aoulad brengt deze monoloog zonder overbodige pathos, maar op een bijzonder gevoelige en overtuigende wijze. Als het personage Nouria vertelt ze hoe ze voor de zoveelste keer op het politiekantoor komt informeren naar de plaats waar het lichaam van haar broer zich ergens bevindt, en vraagt wanneer het eindelijk ter beschikking van de familie zal worden gesteld, is de dienstdoende agent wel niet echt onwillig of onvriendelijk. Maar wordt ze toch geconfronteerd met culturele en religieuze vooroordelen en goedbedoelde raadgevingen, die in feite heel erg vernederend zijn. Als ze ten einde raad inbreekt in het gebouw waar ‘dat pakket’ zich zou kunnen bevinden, wordt Nouria opgepakt, en belandt ze in de psychiatrie.

Deze monoloog van Stefan Hertmans heeft me, mede dankzij de aangrijpende en genuanceerde vertolking van Ikram Aoulad, erg getroffen. En nee, die zelfmoordaanslagen zijn niet goed te praten, en brengen geen oplossingen aan. Maar hoe is het gekomen, en wie of wat is er de oorzaak van, dat deze jihadisten, deze jonge mensen, deze zinloze daden kunnen stellen?

In zijn magistrale roman Oorlog en Terpentijn (2013) slaagde Hermans erin om de tragiek van ‘de grote oorlog’ voelbaar en levend te maken, door het verhaal te vertellen vanuit het standpunt en met de blik van een klein en bescheiden individu, dat geconfronteerd wordt met de tragiek van ‘de grote onrechtvaardigheid’, waarin dat individu ongewild ondergedompeld en meegesleept wordt. In Antigone in Molenbeek, een verhaal uit de hedendaagse en gebrandmerkte (maar o zo nabije) Brusselse randgemeente, slaagt hij daar nogmaals in, en even aangrijpend.

Tiresias

Bij het tweede deel van dit tweeluik, de eenakter Tiresias, komt er een andere figuur uit de Griekse oudheid aan bod, namelijk de blinde ziener Teiresias waarbij een hedendaagse problematiek wordt aangekaart: die van het ‘anders’ zijn. Er deden bij de oude Grieken vele verhalen de ronde, over deze ziener (waarzegger, paragnost, priester, profeet, helderziende, etc.) en over het wanneer, hoe en waarom Teiresias blind en ziener werd. Een van deze versies zegt dat hij ooit twee slangen had zien paren. Toen ze hem aanvielen, sloeg hij naar hen en doodde de vrouwtjesslang. Op slag werd hij veranderd in een vrouw, die verder door het leven ging als lichtekooi en zelfs kinderen kreeg. Zeven jaar later zag hij/zij weer twee slangen paren en doodde hij/zij de mannetjesslang, waardoor Teiresias zijn mannelijkheid terugkreeg. Zijn blindheid zou hij gekregen hebben bij een dispuut tussen oppergod Zeus en zijn gemalin Hera, waarbij ze hem zijn vele buitenechtelijke relaties verweet. Daarop zou Zeus geantwoord hebben, dat hij deze avontuurtjes wel nodig had, omdat vrouwen sowieso meer genoten van seks. Teiresias werd erbij gehaald om uitsluitsel te geven, en toen hij in zijn antwoord Zeus gelijk gaf, sloeg de woedende Hera hem met blindheid. Waarop Zeus hem ter compensatie de gave van de helderziendheid gaf, en een lang leven dat zeven generaties zou duren. (Cf. Robert Graves, Griekse Mythen. De Haan: Unieboek, 2000)

In haar bundel Hold Your Own heeft Kate Tempest (° 1985) het over relaties en seksualiteit, over gender en gender(on)gelijkheid, met anekdotes uit haar eigen jeugd, vermengd met elementen uit de Griekse mythologie en met het personage van Tiresias als ‘rode draad’. Deze heftige maar ook poëtische tekst, waarbij Tiresias wordt gevolgd van mannelijke puber, over volwassen vrouw, en dito (homoseksuele) man, tot oude en blinde ziener, vraagt van het publiek wel een intense inspanning. Gelukkig weet Katelijne Damen, met haar enorme ervaring en rustige zekerheid, de aandacht van het publiek vast te houden tot het einde toe.

Dat regisseur Guy Cassiers de hedendaagse visuele technologie op een magistrale wijze beheerst, weten we al lang. Opnieuw realiseert hij samen met zijn ploeg sterke en verrassende effecten, die zowel de teksten als het spel uitstekend dienen. Hij laat ook de muziek (gedeeltelijk live gespeeld op de scène) een bijzonder belangrijke rol spelen met het Danel Quartet, dat een interpretatie geeft van het vijftiende (laatste, en vrij pessimistische) strijkkwartet van Sjostakovitsj.

 

Wie Kate Tempest met haar eigen teksten op het podium wil zien, kan terecht op YouTube
Wie Hold Your Own in het Nederlands wil lezen: de vertaling van Gaea Schoeters en Johanna Pas van deze bundel werd in 2020 uitgegeven door Poëziecentrum & Toneelhuis.