De zandman wordt aangekondigd als een ondergronds sprookje over angst, blindheid en waanzin. Als een echt sprookje van E.T.A. Hoffmann voor volwassenen, griezelig en gruwelijk. Dat griezelige en gruwelijke valt wel mee. Het is vooral het 'ondergrondse' aspect dat deze voorstelling bijzonder maakt: door gangen en duistere plekken van het vervallen oud militair hospitaal in Antwerpen word je geleid; achter tralies neem je plaats, en daarna gaat het weer door gangetjes en trapjes op en af naar een grote ruimte vol machinerieën en volg je vanaf een tribune wat er zich beneden jou afspeelt. Dat zorgt voor een minder griezelige afstandelijkheid. Die afstandelijkheid zit ook in het verhaal: je moet al weten wat het oorspronkelijk verhaal inhoudt om de beelden te kunnen volgen. Het geheel werkt bevreemdend. In een aantal beeldende scènes is In Vitro op zijn best.
Ook de zandman van Hoffmann is gebaseerd op een volkssprookje. Ook hij strooit voor het slapen gaan zand in de ogen van de kinderen. Maar niet zoals bij het zandmannetje of Klaas Vaak om lekker te slapen, maar om nadien de kinderogen eruit te halen en ze in poppen te steken. In zijn novelle laat de romantische schrijver E.T.A. Hoffmann het hoofdpersonage Nathanael op zoek gaan naar de zandman. Hij ontdekt dat een huis-aan-huisverkoper van barometers Coppola de zandman is, en dat die Coppola dezelfde is als advocaat Coppelius, iemand die zich opdrong aan de familie van Nathanael. Door Coppelius' schuld is de vader van Nathanael bij een ontploffing in zijn werkkamer omgekomen. Nathanael heeft Coppelius nog horen roepen: "hier die ogen". Zijn rationeel ingestelde verloofde Klara doet de ideeën en angsten van Nathanael af met een simpel "Het zit allemaal in je hoofd". Later klopt Coppola weer aan, en kan aan Nathanael een vergrootglas verkopen, waarmee hij beter naar het meisje in de woning aan de overkant kan kijken. Het is Olimpia, die door haar vader wordt binnengehouden, maar Nathanael mag toch in contact met haar komen, en wordt verliefd op deze gevoelige vrouw. Een vriend van Nathanael vindt het maar raar dat hij zich door "deze houten pop" zo laat beïnvloeden. Bij een ruzie tussen de vader van Olimpia en Coppelius vallen de ogen uit Olimpia en blijkt ze een levenloze automaat te zijn. Wat later beklimmen Klara en Nathanael de toren van een kerk, hij ontwaart met zijn vergrootglas beneden in de massa een figuur: "Houten popje draai je om" schreeuwt het in zijn hoofd, en hij stort zich naar beneden.
Architect Jan Dekeyser en ontwerpster Daphne Kitschen van In Vitro hebben het verhaal flink bewerkt en kiezen duidelijk voor het beeldende aspect van theater. Beide hebben nog bij Jan Fabre gewerkt, en zijn een paar jaar geleden zelf met In Vitro begonnen. Hun debuut Prometheus (2005) had al iets gothics, en De Zandman heeft dat ook in de beelden. Het verhaal wordt door één acteur (François Beukelaers) verteld. Een oude man blikt terug op wat hij beleefd heeft tijdens zijn zoektocht naar de zandman. Ook zijn er dagboekfragmenten bijgehaald van een oogoperatie (de Strampelli-operatie), een operatie die het vooral moet hebben van de medische nazorg, want menig patiënt is waanzinnig geworden. De muzikanten van het Spectra-ensemble zorgen niet alleen voor de gepaste klanken en muziek, maar spelen ook als personages mee. De danseres Karolina Wolkowiecka vertolkt Olimpia.
Het is handig als je de plot al kent, maar het hoeft niet, want de hele entourage van de locatie en de beelden an sich spreken wel aan. Je loopt al door heel wat zalen en gangen voordat je een trapje moet afdalen en in een kelder terechtkomt, waar achter traliewerk mensen (gevangenen) met blinddoek stukjes kip eten, en waar iemand op zijn hurken een kip pluimt. Een blinde man ratelt met zijn stok langs de tralies en begint zijn verhaal. We zien een meisje op een bed met een bunsenbrander de ogen uit speelpoppen branden. Het meisje krijgt een rode cape, en verdwijnt. Wij moeten haar volgen naar een andere locatie. Weer door gangetjes, trappen op en af, naar een ruimte dat blijkbaar de stookkamer is geweest van het hospitaal. De kiemhaard van alle besmettingen. Dat meisje in de rode regencape, de blinde man, de tocht door de gangetjes, dat alles reminisceert natuurlijk aan de film don't look now waarin een meisje in een rode regencape verdrinkt, later door een blinde helderziende wordt gezien, en dan gezocht wordt in de nauwe straten van Venetië. De film straalt een bevreemdende spannende sfeer uit. Is hier iets bovennatuurlijks aan de gang of niet? In Vitro wil de zandman ook wel in die sfeer onderdompelen, maar paradoxaal is de afstand tussen toeschouwer – live personage groter dan tussen de toeschouwer en de personages op doek. In enkele scènes krijg je die beklemmende sfeer wel:o.a. in het begin als het meisje in bed de poppenogen uitbrandt, en in het tweede gedeelte als de muzikanten als pierrots rondhuppelen, met tussen hun het kleine meisje in de rode cape en de oude man, terwijl de danseres op een verhoog haar mechanische bewegingen uitvoert. Bevreemdend, vanop afstand.
De locatie in Antwerpen speelt zoals gezegd een zeer belangrijke rol. Dat is nog zo t/m 19 augustus. Daarna gaat de voorstelling op reis. Ik ben nieuwsgierig naar de locaties in Gent, Brussel of Hasselt.
Info www.in-vitro.be
|