| Elia Kazan en het theater | 11 Oktober 2003 |
|
|
Elia Kazan
|
Hij heette eigenlijk Elia Kazanjoglous en werd op 7 september 1909 in Istanbul geboren uit Griekse ouders, die vier jaar later naar de Verenigde Staten uitweken, samen met vele andere gelukzoekers. Zijn vader was tapijthandelaar en Elia groeide op in New York.
Hij had een niet zo gelukkige jeugd. Zijn vader was een hardvochtig man en op school werd hij door de jongens gepest en door de meisjes genegeerd omwille van zijn kleine gestalte. Zijn later nogal turbulent liefdesleven zou, volgens sommigen, ondermeer daaraan te wijten zijn. In 1963 maakte hij over zijn Griekse afkomst en de emigratie naar de V.S. de enigszins autobiografische film America, America, gebaseerd op de roman die hij had geschreven.
Elia Kazan begon in 1932 als acteur bij het sociaal geëngageerde Group Theatre en debuteerde als toneelregisseur in 1938 met Casey Jones van Robert Ardrey, een schrijver die na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland sterk werd gepromoot door de Amerikanen.
Vanaf 1942 was Kazan voltijds theaterregisseur, maar vanaf 1950 ging hij almaar meer films regisseren, waarin onder meer acteurs optraden die in de Actor’s Studio waren gevormd, een initiatief dat Kazan in 1947 nam met bevriende acteurs waaronder Lee Stasberg (die van 1951 tot aan zijn dood in 1982, de leider van de Studio was), Cheryl Crawford en Robert Lewis. De opleiding was gebaseerd op wat later The Method werd genoemd, een verwijzing naar de zogezegde “methode Stanislavski”. Deze Russische regisseur (1863-1938) en theaterpedagoog legde de basis van het moderne acteren dat vertrok van ondermeer het ontwikkelen van innerlijke beelden of voorstellingen waarmee de speler de tekst kon ondersteunen. De herinnering aan persoonlijke observatie, belevenissen en emoties speelde daarbij een grote rol. Inmiddels zijn de opvattingen over acteren, onder meer onder invloed van Meyerhold, Bertolt Brecht, Antonin Artaud, Grotowski , sterk geëvolueerd en werd de “methode Stanislavski” ook in Amerika voortdurend geëvalueerd.
Bekende filmacteurs zoals Marlon Brando (die ook een tijdje “model” stond voor bepaalde Vlaamse toneelacteurs), James Dean, Paul Newman, Rod Steiger, Julie Harris, Marilyn Monroe, Dustin Hoffman, Robert de Niro, hebben de Actor’s Studio veel te danken.
Elia Kazan maakte door zijn opmerkelijke regies werk bekend van moderne Amerikaanse toneelschrijvers. Met stukken van onder meer Thornton Wilder (The skin of our teeth, 1942), Arthur Miller (All my sons, 1947; Death of a salesman, 1949) en Tennessee Williams (A streetcar named desire, 1947) verwierf Kazan ettelijke prijzen.
Vanaf 1947 begon Elia Kazan films te regisseren en werkte hij zijn opvattingen over acteursregie verder uit. In korte tijd veroverde hij een ereplaats en enkele Oscars. Hij lanceerde Marlon Brando en James Dean, maar kwam in de jaren vijftig in opspraak, toen senator Joseph McCarthy in de V.S. een communistenjacht ontketende.
Kazan was in de jaren dertig korte tijd lid geweest van de Amerikaanse communistische partij, maar koos liever voor een artistieke dan voor een politieke carrière. Als oud-communist werd Elia Kazan aan de tand gevoeld door het McCarthytribunaal, het House on Un-American Activities Committee (HUAC) en noemde hij collega’s die wellicht sympathieën hadden (of gehad konden hebben) met het communisme. Hij noemde acht kameraden die net als hij ooit lid waren geweest van de communistische partij en riep anderen op ook namen te noemen. Deze beschamende houding van de grote Kazan had tot gevolg dat een aantal kunstenaars niet meer aan de bak kwamen of enkel nog onder schuilnaam hun kunst konden beoefenen. Enkelen emigreerden, sommigen pleegden zelfmoord. Los van het zaak Kazan werd zelfs Charley Chaplin het slachtoffer van de communistenjacht. Chaplin had in 1942 zijn sympathie laten blijken met het Rode Leger, kreeg vanaf 1947 moeilijkheden en ging in 1952 tenslotte in ballingschap. Alleen maar om aan te duiden hoe verpest de atmosfeer rond Hollywood geworden was, waar ten andere ook zwarte acteurs en actrices zoveel mogelijk geweerd werden. Toen in maart 1999 het Oscar-comité besliste aan Elia Kazan een ere-Oscar uit te reiken, kwamen de herinneringen aan zijn rol van vriendenverrader weer boven. Het protest tegen de ere-Oscar voor Kazan bracht ook weer het eeuwige dilemma ter sprake van de plaats van de kunstenaar in het politieke en maatschappelijke bestel. Het is al meer dan eens gebleken dat kunstenaars in hun kunstopvattingen progressief en zelfs zeer non-conformistisch zijn en in hun persoonlijk- en maatschappelijk leven een tegenstrijdige houding aannemen. Elia Kazan wordt door velen als zo’n kunstenaar beschouwd en dan ook enkel op de hoge kwaliteit van zijn theater- en filmwerk gekwalificeerd.
Literatuur
Over Actor’s Studio en The Method in:
Theaterlexikon (Manfred Brauneck & Gérard Schneilin), Rowohlt (rowohlts enzyklopädie 417), 1986.
Over Elia Kazan, naar aanleiding van zijn overlijden:
Steven De Foer, in De Standaard, 30.09.2003.
Jan Temmerman, in De Morgen, 30.09.2003.
|
| Dit artikel werd reeds 264 keer gelezen. | auteur(s):Roger Arteel |
|